طوفان شن از کجا بر آسمان شهر‌های ایران سایه می‌افکند؟ | درباره بیابان نفود چه می‌دانیم؟

رویداد۲۴| منیره چگینی: این روز‌ها که بسیاری از شهر‌های ایران درگیر طوفان‌های شن و ریزگرد‌ها هستند و آسمان تهران هم از آن بی نصیب نبوده درباره منشاء ریزگرد‌ها اختلاف نظراتی در شبکه‌های اجتماعی مطرح شده که در ادامه «مهدی زارع، زمین‌شناس، درباره منشأ گرد و غبار‌های اخیر در ایران» به خبرنگار رویداد ۲۴ گفت: «منابع طوفان‌های گرد و غبار در ایران در اردیبهشت ۱۴۰۴ ناشی از ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی است. به عنوان منابع منطقه‌ای می‌توان به عربستان سعودی و شبه‌جزیره عربی اشاره کرد؛ جایی که بیابان‌های اصلی مانند ربع‌الخالی ـ بزرگ‌ترین بیابان شنی پیوسته جهان که عربستان سعودی، عمان، امارات متحده عربی و یمن را در بر می‌گیرد ـ به‌دلیل شن‌های ریز و سست، به‌راحتی توسط باد‌های شدید جابجا می‌شوند.

رودخانه‌های خشک؛ بیابان «نفود»

زارع در ادامه با اشاره به رودخانه‌های خشک‌شده – وادی‌ها – مانند وادی روم در مرز اردن و عربستان و سایر بستر‌های رودخانه‌های موقتی که به صورت فصلی خشک می‌شوند افزود:، رسوبات در رودخانه‌های خشک شده تبدیل به منابع گرد و غبار می‌شوند. همچنین حوضه‌های دریاچه‌های قدیمی در داخل شبه‌جزیره، مانند بستر‌های دریاچه در بیابان نفود، در زمان خشکی به منابع گرد و غبار بدل می‌گردند.

او تاکید می‌کند: بیابان "نفود" یکی از بزرگ‌ترین بیابان‌های شنی جهان است که از شمال غرب عربستان سعودی تا شرق اردن و غرب عراق امتداد دارد. این بیابان با گرمای شدید، وزش باد‌های قوی و کمبود آب، زیستگاه بسیار دشواری برای گیاهان و انسان‌هاست. رخساره‌های زمین‌شناختی در این ناحیه شامل دشت‌های شنی، تپه‌های شنی و دشت‌های نمکی است که در شرایط خشکی، ذرات نمکی ریز را آزاد می‌کنند.

کشاورزی ناپایدار در عربستان

استاد تمام رشته زمین شناسی دانشگاه تربیت مدرس در ادامه گفت: از سوی دیگر، در عربستان سعودی کشاورزی و دامپروری ناپایدار به‌طور گسترده رواج دارد. چرای بی‌رویه دام و حذف پوشش گیاهان بومی مانند درختچه‌های تاغ، باعث کاهش پایداری خاک و افزایش فرسایش شده است. پروژه‌های آبیاری فشرده مانند مزارع سنترپیوت در واحه الاحساء نیز منابع آب زیرزمینی را به‌سرعت تخلیه کرده و خاک‌ها پس از خشک‌شدن، در معرض هوا و باد قرار گرفته‌اند. همچنین فعالیت‌های ساختمانی گسترده در شهر‌هایی مانند ریاض و جده، باعث تکه‌تکه شدن سطح بیابان‌ها شده و شبکه‌های جاده‌ای جدید، مسیر حرکت باد و گرد و غبار را تغییر داده‌اند.

فعالیت‌های صنعتی و نفتی

این استاد دانشگاه گفت: در کنار این موارد، فعالیت‌های صنعتی و نفتی در استان شرقی و بیابان ربع‌الخالی، سنگفرش‌های بیابانی را مختل کرده و گرد و غبار ذخیره‌شده در لایه‌های سطحی را آزاد می‌کنند.

وزیدن باد‌های فصلی

زارع با اشاره به وزیدن باد‌های فصلی در این منطقه افزود: باد‌های شدید شمال‌غربی که در بازه فروردین تا تیر هر سال می‌وزند، گرد و غبار را از بیابان‌های عربستان سعودی بلند کرده و به سمت شرق، یعنی خلیج فارس و ایران منتقل می‌کنند. گرمای تابستان که دما را به بالای ۵۰ درجه سانتی‌گراد می‌رساند، خاک‌ها را کاملاً خشک کرده و آنها را مستعد فرسایش می‌کند.

او با تاکید بر اقلیم بسیار خشک شبه‌جزیره عربی با بارندگی سالانه کمتر از ۱۰۰ میلی‌متراظهار داشت: همه این موارد رشد پوشش گیاهی را محدود کرده و خاک‌ها را بی‌پناه رها می‌کند. از سوی دیگر، گرد و غبار برخاسته از «واحه لیوا» در امارات یا ماسه‌های «وهیبا» در عمان گاه با طوفان‌های برخاسته از عربستان ترکیب شده و شدت آنها را افزایش می‌دهد. همچنین خشکسالی طولانی‌مدت در یمن و عمان، که ارتباط مستقیمی با تغییرات اقلیمی دارد، باعث افزایش تولید گرد و غبار شده است.

موانع ابتکار سبز عربستان

البته پروژه‌هایی مانند «ابتکار سبز عربستان» با هدف کاشت ۱۰ میلیارد درخت و احیای زمین‌های تخریب‌شده در حال اجراست، اما کمبود منابع آبی، مانع بزرگی در مسیر تحقق کامل این طرح‌هاست. گرد و غبار برخاسته از شبه‌جزیره عربی نه‌تنها ایران، بلکه کشور‌های کویت و عراق را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما فقدان همکاری منطقه‌ای و موانع سیاسی، مدیریت محیط‌زیستی مشترک را با مشکل مواجه کرده است.

کویر‌های ایران، منابع محلی

از سوی دیگر، در داخل ایران، مناطقی مانند دشت کویر و دشت لوت به عنوان منابع محلی رسوبات ریزدانه و مستعد فرسایش بادی شناخته می‌شوند. در سال‌های اخیر، به‌واسطه سدسازی، انحراف مسیر آب و خشکسالی، بستر‌های خشک‌شده دریاچه‌ها مانند دریاچه ارومیه، در معرض باد قرار گرفته و به منابع گرد و غبار تبدیل شده‌اند.

تالاب‌های خشک

علاوه بر اینکه تالاب هورالعظیم که میان ایران و عراق مشترک است، به‌دلیل زهکشی برای اکتشاف نفت و توسعه کشاورزی، به کانونی از گرد و غبار بدل شده است. همچنین تالاب‌های بین‌النهرین با کاهش جریان آب از رودخانه‌های دجله و فرات خشک شده‌اند. بیابان‌های غرب عراق، به‌ویژه در استان‌های انبار و نینوا، منابع گرد و غباری هستند که با باد‌های شمال‌غربی وارد ایران می‌شوند.

سفر گرد و غبار از عراق و سوریه به ایران

ناگفته نماند، در سوریه، جنگ و بی‌توجهی به زمین‌های کشاورزی، به‌ویژه در استان‌های حسکه و دیرالزور، موجب فرسایش خاک و تخریب شدید زمین شده است. باد‌های شدید شمال‌غربی منطقه میان‌رودان نیز در اواخر بهار و اوایل تابستان، گرد و غبار را از عراق و سوریه به ایران می‌آورند.

در داخل ایران، سدسازی‌های متعدد باعث کاهش جریان پایین‌دست رودخانه‌ها و خشک شدن تالاب‌ها و بستر‌ها شده‌اند. توسعه صنایع و گسترش شهرنشینی نیز موجب از بین رفتن پوشش گیاهی طبیعی و افزایش گرد و غبار محلی شده است.